کم خونی

کم خونی بیماری است یا ……؟

30% مردم جهان مبتلا به کم خونی هستند، متاسفانه آمار بسیار نگران کننده است و اکثریت کشورها بودجه های هنگفتی را برای برطرف کردن این بیماری صرف می کنند و خوشبختانه کشورهای پیشرفته، تا حدود بسیار زیادی بر این مشکل غلبه کرده اند.

شاید اکثر ما در مورد کم خونی (آنمی) زیاد مطالعه کرده باشیم ولی شاید مقاله ای از زبان شخصی، که خودش کم خونی داشته است و متاسفانه کیفیت زندگی اش در طی سالها تحت تاثیراین بیماری قرار گرفته شده باشد را کمتر مطالعه کرده باشیم .در این مقاله کم خونی و مطالب مرتبط با آن به زبان ساده نوشته شده است و هدف از نوشتن این مقاله این است که با شناخت بهتر کم خونی و مدیریت آن ،کیفیت زندگی خود را افزایش دهیم.

کم خونی (آنمی)، بیماریی که زندگی 30% مردمان جهان را تحت تاثیر قرار داده است و زمانی اتفاق می‌افتد که در رگ‌ها به اندازه‌ی کافی گلبول قرمز برای حمل اکسیژن به نقاط مختلف بدن وجود نداشته باشد. گلبول قرمز از مهمترین سلولهای خون می باشد که از هموگلوبین تشکیل شده است (معمولا در آزمایش خون با این نام آشنا هستیم ).هموگلوبین، یک پروتئین پیچیده است که بخشی از هموگلوبین از آهن ساخته می شود. عملکرد اصلی هموگلوبین ها حمل اکسیژن از ریه به سایر قسمت های بدن است.

چه میزان با علل ایجاد کم خونی آشنایی داریم؟

تا به امروز بیشتراز 400 نوع کم خونی شناسایی شده است .سه گروه اصلی کم خونی عبارتند از :

•  کم خونی به علت از دست رفتن خون
• کم خونی به علت کاهش تولید گلبول قرمز یا تولید گلبول های قرمز معیوب
• کم خونی به علت نابودی گلبول های قرمز

1. کم خونی به علت از دست رفتن خون: 

از دست رفتن خون به دو صورت حاد (سریع ) یا مزمن رخ می دهد.از دست رفتن خون حاد(سریع) می تواند به خاطر جراحی، تروما، رگ های خونی پاره، زایمان و یا قائدگیهای با خونریزیهای بالا باشد. از دست رفت خون مزمن، می تواند به علت زخم معده، سرطان یا تومور باشد.

 2. کم خونی به علت کاهش تولید گلبول قرمز یا تولید گلبول های قرمز معیوب:

کم خونی داسی شکل:این نوع کم خونی ارثی یا ژنتیکی است که گلبول های قرمز، شکل دایره ای کامل ندارند در نتیجه توانایی حمل اکسیژن را هم ندارند و به سرعت و به طور غیر طبیعی تجزیه می شوند.کم خونی ناشی از فقر آهن: نبودگلبول های قرمز کافی ممکن است به خاطر نبود آهن کافی در بدن باشد. این موضوع به خاطر رژیم غذایی ضعیف، دوره های قاعدگی، اهدای مکرر خون، تمرینات استقامتی، شرایط گوارشی خاص همچون زخمهای دستگاه گوارشی، جراحی، برداشت قسمتی از روده و برخی از غذاها رخ می دهد.مشکلات مرتبط با مغز استخوان و سلول های بنیادی: مانند کم خونی آپلاستیک، زمانی رخ می دهد که تعداد سلولهای بنیادی تولید کننده گلبول قرمز اندک است و یا اصلا چنین سلولی وجود ندارد.تالاسمی: زمانی رخ می دهد که گلبول های قرمز نمی توانند به درستی رشد کرده و بالغ شوند.کم خونی ناشی از کمبود ویتامین: ویتامین ب 12وفولیک اسید هم همچون آهن برای تولید گلبول های قرمز ضروری هستند. به همین خاطر اگر چنین ویتامین هایی در بدن کم باشند، تولید گلبول های قرمز کمتر می شودو دچار کم خونی می شویم (گاهی اوقات افراد کم خون نیازمند استفاده از مکملهای گروه ب هستند و متاسفانه فقط مکمل آهن استفاده می کنند و در نتیجه عوارض کم خونی را همچنان حتی بعد از مصرف مکمل آهن خواهند داشت و به گفته خودشان مکمل آهن زیاد مصرف می کنند ولی همچنان دچار سردرد، رنگ پریدگی، خستگی مزمن، طپش قلب هستند)

3. کم خونی به علت نابودی گلبول های قرمز: 

عمر گلبولهای قرمز در افراد سالم ۱۲۰ روز میباشد اما این گلبول ها ممکن است در بعضی افراد  قبل از این دوره نابود شوند. یک نوع از کم خونی که در این گروه قرار می گیرد، کم خونی همولیتیک خود ایمنی است که سیستم ایمنی بدن به اشتباه گلبول های قرمز را به عنوان مهاجم شناسایی می کند و به آن ها حمله می نماید. از بین رفتن بیش از حد گلبول قرمز(همولیز) می تواند به خاطر دلایل متعدد ایجاد شود. این دلایل عبارتند از:

• حمله سیستم ایمنی بدن به گلبول های قرمز
• بیماریهای مزمن کبدی و کلیوی
• مصرف داروهای خاص
• پر فشاری خون شدید
• اختلالات لخته شدن
• زهر مار یا عنکبوت
• بزرگ شدن طحال
• پیوند عروق
• عفونت

نشانه های شایع کم خونی

• در کم خونی شدید، گود شدن سطح رویی ناخن و پوسته پوسته شدن ناخن ها
• بی حسی یا احساس سرما در دست و پا
• احساس خستگی و کمبود انرژی
• ضربان قلب سریع یا نامنظم
• خواب با کیفیت بد و ناکافی
• بروز عفونت های مکرر
• پوست ولثه رنگ پریده
• درد قفسه سینه
• کاهش اشتها
• تنگی نفس
• سبکی سر
• ریزش مو
• سردرد

در موارد خفیف کم خونی ،نشانه ای ندارند. برخی از اشکال کم خونی مانند کم خونی ناشی از کمبود اسید فولیک می تواند نشانه های منحصر به فرد خود،همچون اسهال ،تحریک پذیری عصبی و زبان نرم  باشد.

   کم خونی و روشهای درمان

    محدوده درمانی مختلفی برای کم خونی وجود دارد. تمامی این درمان ها به دنبال افزایش گلبول های قرمز خونی هستند. بسته به نوع کم خونی، درمان باید با علل ایجاد آن همخوانی داشته باشد:

• کم خونی ناشی از فقر آهن: مکمل آهن یا استفاده ازغذاهای آهن دار همچون عدس، تخم مرغ،گوشت قرمز، جگر و…. اگر این شرایط به خاطر از دست رفتن خون باشد باید محل خونریزی پیدا شده و متوقف گردد.
• کم خونی (آنمی )ناشی از کمبود ویتامین:  استفاده از مکمل های غذایی و ویتامین ب12
• تالاسمی: انتقال خون، مکمل اسید فولیک، برداشتن طحال و پیوند مغز استخوان
• کم خونی ناشی از بیماری های مزمن: این نوع کم خونی ناشی از بیماری زمینه ای مزمن و حاد است. درمان خاصی برای این شرایط وجود ندارد. تمرکز پزشک بر روی بیماری زمینه ای است.
• کم خونی مرتبط با کمبود یا نبود سلولهای بنیادی (آپلاستیک): انتقال خون در موارد پیشرفته پیوند مغز استخوان
• کم خونی داسی شکل: استفاده از اکسیژن در مواقع ضروری، استفاده از مسکن و مایعات داخل وریدی. درموارد پیشرفته  استفاده از آنتی بیوتیک، اسید فولیک وانتقال خون باشد.
• کم خونی همولیتیک(به علت نابودی گلبولهای قرمز): اجتناب از داروهای مشکوک، درمان عفونت، داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی.

تغییرات رژیم غذایی برای کم خونی

اگر کم خونی به خاطر کمبود مواد مغذی باشد، رژیم غذایی غنی از آهن و ویتامینهایی همچون ویتامین ب12، ویتامین سی و اسید فولیک می تواند به بهبود نشانه ها کمک کند.

لیست غذاهای غنی از آهن:

• میوه های خشک شده همچون برگه زردآلو ،آلوقرمز ،آلو جنگلی و ….
• آجیل ها و دانه ها همچون سویا ،پسته ،بادام و…..
• نان و غلات صبحانه غنی شده با آهن
• حبوبات به خصوص عدس
• سبزیجاتی با برگ سبز
• گوشت سفید و قرمز
• برنج قهوه ای
• تخم مرغ
• ماهی

البته هیچ غذایی به  تنهایی کم خونی را درمان نمی کند. اما خوردن یک رژیم غذایی سالم  و سرشار از سبزیجات تیره و برگ دار، آجیل و دانه ها، غذاهای دریایی، گوشت، لوبیا و میوه ها و سبزیجات غنی از ویتامین سی می تواند به افراد کم خون در تأمین آهن مورد نیاز برای کنترل کم خونی کمک کند. 

نکته قابل توجه اینکه، ماهیتابه چدنی ،ظرف اصلی رژیم غذایی کم خونی است. غذاهایی که در چدن پخته می شوند آهن را از ماهی تابه جذب می کنند. غذاهای اسیدی بیشترین جذب آهن را دارند و غذاهای پخته شده برای مدت زمان زیاد کمترین میزان جذب آهن را دارند. (درصورت امکان غذاها تازه باشند یا کمترین طبخ را داشته باشند) قابل ذکر است که حتماً  استفاده از مکمل های آهن را با ارائه دهنده گان خدمات بهداشتی و درمانی خود در میان بگذارید زیرا گاهی به سختی می توان آهن کافی را از رژیم غذایی دریافت کرد.

میزان نیاز روزانه آهن برای افراد سالم در سنین و جنسیتهای متفاوت

هر کشوری بنا به دلائل متعدد، ازجمله نژاد و منطقه جغرافیایی و…میزان مشخصی از یک ماده معدنی را برای مردمان کشورش در نظر می گیرد، در ایران هم میزان نیاز روزانه آهن برای افراد سالم که با کمبود آهن مواجهه نیستند به شرح زیر می باشد، اگر فردی مشکل کم خونی ویا سوتغذیه ندارد معمولا از طریق مواد خوراکی می تواند این نیاز را بر طرف کند.

میزان نیاز روزانه آهن نوزادان و کودکان

• کوچک‌تر از 6 ماه: 0.27 میلی گرم در روز
• 7 ماه تا 1 سال: 11 میلی گرم در روز
• 1 تا 3 سال: 7 میلی گرم در روز
• 4 تا 8 سال: 10 میلی گرم در روز

میزان نیاز روزانه آهن مردان

• 9 تا 13 سال: 8 میلی گرم در روز
• 14 تا 18 سال: 11 میلی گرم در روز
• 19 سال یا بزرگ‌تر: 8 میلی گرم در روز

میزان نیاز روزانه آهن زنان

• 9 تا 13 سال: 8 میلی گرم در روز
• 14 تا 18 سال: 15 میلی گرم در روز
• 19 تا 50 سال: 18 میلی گرم در روز
• 51 و بزرگ‌تر: 8 میلی گرم در روز

حرف آخر:
فراموش نکنید برای اینکه دچار مسمومیت دارویی نشوید، میزان دوز مصرفی روزانه آهن را مطابق با پروتکلهای سازمان غذا و دارو  و طبق نظر پزشک مصرف کنید. حداکثر سطح جذب قابل تحمل آهن برای بدن در رده های سنی مختلف، متفاوت و در حدود mg ۴۵-۴۰ می باشد. مقادیر زیاد آهن منجر به سمیت و حتی مرگ می شود. وقتی منابع ذخیره ای آهن در بدن اشباع باشند، آهن در بافت ها و ارگان ها تجمع پیدا کرده و منجر به سیروز کبدی، نارسایی قلبی و .. میشود.

منابع:

Different topics on vitamins; In: UpToDate. Waltham, MA,2012

Office of dietary supplements available at http://ods.nih.gov